چکیده
از اوایل قرن 10 پیش از میالد تا قرن 15 میالدی فن نساجی در حکومت صفویه به منتها درجۀ کمال رسید. حمایت شاهان
صفوی )شاه اسماعیل، شاه طهماسب، شاه عباس( از هنر بافندگی، توانمندی و رونق تجاری ایران در اروپا، مهارت و
بلندنظری استادان و مواد مناسبی که در کارگاههای بافندگی بهکار میرفت از عناصر تأثیرگذار در تولید بافتههای فاخر و نفیس
بود و دولت صفوی و هنرمندان ایرانی را برای همیشه در جهان سربلند و پرآوازه کرد. انواع مخمل، زری و دیباج از نفیسترین
و مهمترین تولیدات کارگاههای دورۀ صفوی بود. بافت منسوجات نفیس در عصر صفوی با رهبری استادان نقاش و بافنده در
ِ چهار سبک تبریز، یزد، اصفهان و کاشان دستهبندی میشود. منسوجات نفیس مخمل نیز در تمامی سبکها با طرح و نقوش
رایج صفوی بافته شده است. در این تحقیق بهطور اختصاصی تاریخچۀ مخمل و انواع مخملهای دورۀ صفویه، استفاده از
نمادها و نقشمایههای انسانی، گیاهی و حیوانی در پارچههای مخمل و رنگهای بهکاررفته در این منسوجات نفیس از زوایای
گوناگون بررسی شده است. تعداد نمونة بررسيشده 21 قطعه پارچۀ مخمل صفوي بوده است که طرح و نقش، رنگ، سبک
و مشخصات این منسوجات بیان شده است. با توجه به تحقیقات و مستندات تاریخی، نقشپردازیهای منسوجات نفیس
مخمل متأثر از عوامل بسیاری همانند توانمندی و مهارت استادان، وقایع سیاسی و فرهنگی، مسائل مذهبی، روابط اروپاییان
و سلیقۀ شاهان بوده است که منتج به تولید آثار فاخر مخمل با سبکهای هنری و خاص شده است. بیتوجهی به هنرمندان
نساج، نقاش، و استادان و هنرهای وابسته و نبود حمایت مالی از آنها، و مسائل سیاسی و اقتصادی سبب افول و انحطاط
کارگاههای نساجی شد که در این پژوهش به آن پرداخته شده است. این پژوهش با روش مروری و استناد به منابع کتابخانهای
و مصاحبه انجام شده است. بخش کوچکی از این پژوهش بهصورت میدانی و مصاحبه با استادان مخملباف در سازمان
میراث فرهنگی کاشان و تهران انجام شده است.
واژگان کلیدی: مخمل، منسوجات نفیس، صفویه، نقشمایه